Sve ostalo je predmet brojnih kontroverzi, sukoba i osporavanja, kako na naučnoj, tako i na ideološko-političkoj osnovi, koji traju od kraja Drugog svjetskog rata s manjim ili većim intenzitetom, zavisno od društvenih okolnosti. Pobjeda ili poraz, taktička prekretnica ili vojni promašaj, stvarna uloga Josipa Broza Tita, broj stradalih, glorifikacije ili osporavanja bitke od strane modernijih istoričara, uloga četnika u operaciji, samo su neke od tema u vezi s kojima se spore istoričari, ali i političari, posebno zadnjih 30 godina.

Samu operaciju vodio je general-pukovnik Aleksandar Ler, dok je operativni komandant na terenu bio general Rudolf Liters. Operaciji opkoljavanja i uništenja partizanskih jedinica na planinskom području između rijeka Pive i Tare i planine Durmitor, u kojoj je učestvovalo 127.000 njemačkih vojnika, bilo je suprotstavljeno 22.148 partizanskih boraca pod komadom Vrhovnog štaba i Josipa Broza Tita. Nakon mjesec dana krvavih borbi glavnina jedinica i Vrhovni štab uspjeli su uz teške gubitke da se izvuku iz obruča, dok je Treća divizija uništena u pokušaju proboja, a više od 2.000 ranjenika iz Centralne bolnice uglavnom je pobijeno po Lerovom i Litersovom naređenju.

Slovenački istoričar Viktor Kučan u svojoj knjizi “Borci Sutjeske” navodi da je brojno stanje cijele partizanske grupacije, zajedno s ranjenicima i bolesnicima Centralne bolnice, iznosilo ukupno 22.148 boraca (19.265 muškaraca i 2.883 žene). Operativna grupa brojala je oko 18.000 boraca (četiri divizije ili 16 brigada), a u mjesec dana bitke poginula su 7.543 partizana (6.946 muškaraca i 597 žena). Kučan u knjizi donosi i njihov socijalni te nacionalni sastav, ali i tablicu koja pokazuje broj boraca po opštinama i regijama u bivšoj Jugoslaviji, iz koje je vidljivo da su među partizanima na Sutjesci najbrojniji bili Dalmatinci. Najviše je Dalmatinaca bilo i među poginulima, oko 3.000, a najveće gubitke pretrpjela je Druga dalmatinska brigada sa 800 poginulih. Po nacionalnom sastavu, među borcima na Sutjesci bi­o je 11.851 Srbin, 3.295 Crnogoraca, 5.220 Hrvata, četiri Makedonca, 21 Slovenac, 866 muslimana, 757 Jugoslavena, 74 Jevreja, tri Albanca, šest Čeha, pet Mađara, po tri Slovaka i Rusina, pet Poljaka, devet Rusa, 10 Italijana, četiri Nijemca, dva Engleza te po jedan Kanađanin, Bugarin, Irac i Ukrajinac, a s njima je bilo i šest boraca čija nacionalnost nije utvrđena.

Nijemci su u bici na Sutjesci imali oko hiljadu poginulih, nestalih 425 i 1.760 ranjenih vojnika. Italijani i domobrani imali su oko hiljadu mrtvih, dok četnici nisu oružano učestvovali u operacijama na Sutjesci pošto su dio njih razoružali Nijemci tokom pripreme operacije protiv partizana, dok se drugi dio povukao u Srbiju ili italijansku zonu interesa.

Strogo gledano po parametrima vojne doktrine, kroz odnos nastradalih jedne i druge strane, njemačka vojska je ubjedljivo pobijedila u ovoj borbi, ali ostaje i jasno da nije uspjela u svom planu uništenja glavnine partizanskih snaga i Vrhovnog štaba, koji su se vrlo brzo oporavili, a uz skoru kapitulaciju Italije i podršku saveznika, ponovo su postali respektabilna snaga za borbu. Iako je prošlo 80 godina, priča o tome šta se stvarno dogodilo prilično je različito predstavljena u istoriografiji zemalja bivše Jugoslavije. Bez obzira na to što su ideološke, crno-bijele predstave o Narodnooslobodilačkom ratu 1941 – 1945, koje su decenijama nakon rata preovladavale u domaćoj istorijskoj literaturi, nakon otvaranja arhiva i poplave ostalih izvora tokom osamdesetih i devedesetih godina prošlog vijeka zamijenjene donekle objektivnijim i realnijim tonovima, u istoriografiji su i dalje ostale prisutne određene kontroverze, otvorena pitanja, faktografske praznine i jednostrana tumačenja.

Istoričar Goran Latinović, koji predaje nacionalnu istoriju na Univerzitetu u Banjaluci, za “Glas Srpske” kaže da nema dileme u vezi sa istorijskim činjenicama da je to bila pobjeda, skupo plaćena, ali ipak pobjeda.

– Bitka na Sutjesci bila je pobjeda Narodnooslobodilačkog pokreta i Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Sukobljene vojske u svakoj bici nastoje da iskoriste date okolnosti i pretvore ih u sopstvenu pobjedu, što je sasvim legitimno. Odnos zaraćenih snaga pred bitku na Sutjesci bio je izrazito neravnomjeran. Srbi su činili većinu boraca NOVJ u bici na Sutjesci. Njihove brigade bile su najbolja gerila u Evropi tokom Drugog svjetskog rata. Naročito teške borbe vođene su od 27. maja do 15. juna 1943. NOVJ je imao oko 7.000 poginulih, više od trećine boraca, dok su njemački gubici bili znatno manji. Ipak, Nijemci i njihovi saveznici nisu uspjeli da ostvare osnovni zadatak – da unište najopasniji oslobodilački pokret na teritoriji Jugoslavije. Godina 1943. bila je ključna na jugoslovenskom ratištu. Ona je obilježena kapitulacijom Italije, narastanjem snaga NOVJ i djelimičnim probijanjem strateške blokade u kojoj se NOP nalazio. NOVJ je došao u posjed teškog naoružanja, a dio ranjenika upućen je u južnu Italiju i Egipat – rekao je Latinović.

Veliki podvizi pojedinaca, jedinica i cijele Operativne grupe divizija Vrhovnog štaba na Sutjesci i dramatična borba u neljudskim uslovima obavijeni su mnogim legendama i protkani falsifikatima istorije, sa određenim političkim ciljevima. Ove legende prigušile su objektivnu kritičku vojnopolitičku analizu, neophodnu za izvlačenje istorijskih, političkih i vojnih pouka. Legende su dugotrajnom agitacijom i propagandom ugrađene u osnove jugoslovenskog socijalističkog kulta titoizma, toliko čak da ih je i danas teško istisnuti iz istorijskih, a kamoli medijskih radova o Sutjesci.

Recimo, godinama slavljen kao herojski čin po Titovom naređenju, proboj Prve proleterske divizije ispostaviće se i kao jedna od glavnih kontroverzi okršaja na Sutjesci. Komandant divizije i kasnije ministar spoljnih poslova Koča Popović odlučio se na svoju ruku, bez veze sa Glavnim štabom, na proboj uvjeren kako tim potezom otvara put za izlazak i drugih jedinica iz neprijateljskog obruča. Prema nekim navodima, partizanski Vrhovni štab i Centralni komitet KPJ s Titom na čelu taj je proboj smatrao pokušajem bjekstva, ali većina partizanskih komandanata podržala je Popovića. Predratni student filozofije, školovan u inostranstvu kao dijete beogradskog industrijalca i iskusan španski borac, odlučio se za riskantan potez ne poslušavši naređenje komande, svjestan da bi čekanje značilo jačanje njemačkih linija te definitivno uništenje svih jedinica.

Vrhovni štab sa ranjenim Titom na čelu se uspješno izvlači iz obruča zahvaljujući njegovoj neposlušnosti, ali nakon gotovo bezizlazne situacije Tito smjenjuje Popovića, navodno tvrdeći da ga je potrebno strijeljati. Već nekoliko dana kasnije, najvjerovatnije na savjet drugog partizanskog komandanta Peke Dapčevića, Tito zadržava Popovića ne spomenuvši nikad više tu epizodu, čak ni u svom najbližem krugu.

Takođe, komandant Sedme banijske divizije Pavle Jakšić, jedan od najobrazovanijih oficira u partizanima, odluku da se ofanziva daleko nadmoćnijih njemačkih trupa dočeka u velikoj grupaciji jedinica na teško prohodnom terenu sa mnoštvom ranjenika, bolesnika od tifusa i vrlo malo logistike, nazvao je u svojim vojnim radovima najvećim vojnim promašajem NOB-a, zbog čega je, uz nekoliko kritika doktrine opštenarodne odbrane u knjizi “Savremeni rat “1961. godine, vrlo brzo penzionisan u 48. godini. Tek početkom devedesetih izašli su njegovi ratni memoari, koji bacaju daleko drugačije svjetlo na partizansku borbu, uključujući i “slavni” Titov doprinos epopeji na Sutjesci.

Profesor Latinović kaže da je to jasna posljedica teških nenaučnih pritisaka koje je istorija kao nauka trpjela tokom skoro cijelog 20. vijeka.

– Istorijska nauka je na srpskom i južnoslovenskom području tokom većeg dijela 20. vijeka trpjela udarce usljed nenaučnih uticaja u društvu. Istoriografija u socijalističkoj Jugoslaviji imala je jednoličan karakter i snažno ideološko-političko ograničenje, što je bio jedan od glavnih uzroka njenog decenijskog zaostajanja. Stoga je kritička svijest prodirala dosta sporo u istoriografiju. Poznato je da smjena jednog vremena drugim vremenom istoričarima nameće neophodnost ispitivanja vrijednosti minule epohe, jer se istoriografska tumačenja razlikuju od generacije do generacije. Jednostavnije rečeno, djeca uglavnom ne gledaju prošlost očima svojih roditelja. Neke teme iz Drugog svjetskog rata na jugoslovenskom području dugo su ostale da miruju kao predmet ozbiljnog istoriografskog interesovanja. Kritike koje su u socijalističkoj Jugoslaviji upućivali ekonomisti, pravnici, sociolozi i politikolozi kao da su imale blagu toleranciju komunističkog režima, ali se nemir u vrhu države i partije javljao onda kad bi se pojavila istoriografska kritika. Razlog leži u tome što je istoriografska kritika pogađala osnove poretka i dovodila u pitanje njegov legitimitet. Dakle, istoriografija u socijalističkoj Jugoslaviji bila je prožeta vladajućom ideologijom, tako da ostvareni rezultati nisu dirali u opšteusvojenu sliku zbivanja – jasan je Latinović.

Brojni istoričari i dio javnosti skloni revizionizmu bez mjere, direktno odriču važnost ove bitke za nastanak SFRJ i pobjedu partizanskog pokreta, opisujući je kao potpuni vojni promašaj, koji je kasnije pretvoren u mit, često minimalizujući značaj stradanja njenih učesnika. S druge strane, istoričari i dio javnosti sklon ideji jugoslovenstva takođe neumjereno glorifikuju ovu bitku kao preokret koji je doveo do stvaranja SFRJ, ne dozvoljavajući skrnavljenje njihovog mišljenja čak i kad se kosi sa dokazanim faktografskim činjenicama. Jedan dio hrvatskih istoričara, poput Jakova Gotovine, podatak o broju stradalih Hrvata na Sutjesci vidi kao herojsku žrtvu uzidanu u temelje moderne hrvatske državnosti i kao legitimitet antifašističke tradicije, dok desno orijentisani istoričari ove brojeve vide kao još jedno besmisleno stradanje hrvatskog naroda od komunizma i posljedicu Titove vojne nesposobnosti i autokratskog stila vođenja borbe.

Profesor Latinović kaže da, koliko god se izvrtale činjenice u svrhu potreba politike ili davanja legitimiteta određenim ideološkim pokretima u zemljama bivše Jugoslavije tokom prethodnih 80 godina, srpski narod ne smije dozvoliti da se zaboravi žrtva i pobjeda naših predaka u borbi protiv nacizma i fašizma.

– Možda je potrebnije znati neke druge činjenice o Drugom svjetskom ratu. Naime, Srbi su na zasjedanju Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine 25. i 26. novembra 1943. godine činili oko 60 odsto njegovih vijećnika i približan procenat vijećnika iz Bosne i Hercegovine u Antifašističkom vijeću narodnog oslobođenja Jugoslavije, koje je na svom Drugom zasjedanju, nekoliko dana kasnije, postavilo temelj nove države sa šest federalnih jedinica. Međutim, čak ni tako visok procenat Srba u ZAVNOBiH-u i AVNOJ-u, organima koji su krojili političku budućnost, nije odgovarao njihovom učešću u partizanskom pokretu. Srbi su činili više od 67 odsto stradalih partizana sa teritorije NDH (1941 – 1945) iako su činili oko 32 odsto njenog ukupnog stanovništva. Nesrazmjer u broju poginulih ratnika u odnosu na učešće u ukupnom stanovništvu još je izraženiji kod Srba u Bosni i Hercegovini. Srbi su činili čak 78 odsto ukupnih partizanskih gubitaka u Bosni i Hercegovini (1941 – 1945). Prema tome, osim što su bili izloženi genocidu u NDH, Srbi su uložili i najviše vojnih žrtava u ratu za oslobođenje, što nije moglo biti zanemareno ni u tekstu Rezolucije ZAVNOBiH-a 26. novembra 1943, u kojem je, pored ostalog, rečeno: “Srpske mase, koje sačinjavaju većinu u Narodnooslobodilačkoj vojsci i koje su dale najviše žrtava, danas stoje odlučno uz narodnooslobodilački pokret”. Ipak, velika većina srpskih partizana bila je potpuno neupućena u dugoročne ciljeve vođstva Komunističke partije Jugoslavije koja je predvodila Narodnooslobodilački pokret. Stoga se ne treba odricati srpskih boraca tog vremena i njihovog vojevanja za slobodu ma koliko ono bilo obesmišljeno političkim odlukama donesenim tokom i nakon Drugog svjetskog rata, koje su dovele do jugoslovenskog rata (1991 – 1995) i tragedije srpskog naroda – decidan je Latinović.

Gledano u vojnom pogledu, riječi profesora Latinovića samo još više dobijaju na intenzitetu, jer ne postoji veća i važnija bitka u okupiranoj Evropi od strane pripadnika domaćeg pokreta otpora od bitke na Sutjesci. Čak i Varšavski ustanak 1944. godine u Poljskoj, koji je vođen uz daleko brojnije žrtve (18.000 mrtvih ustanika), gledano u vojnom smislu, nije uspio ništa promijeniti osim što je doveo do totalnog uništenja pokreta i ogromnih civilnih žrtva (200.000 civila), dok je pokret NOB, nakon Sutjeske, ojačao i čak uspio da oslobodi veći dio zemlje bez strane pomoći. Možda je pobjeda na Sutjesci plaćena preteškim žrtvama, ali je gledano dugoročno u svakom smislu bila pobjeda, koju srpski narod ne smije zaboraviti, prije svega zbog svojih predaka, ali još više i zbog svojih potomaka.

Film

Godine 1973. režiser Stipe Delić snimio je ratni spektakl “Bitka na Sutjesci” u kojem je Tita glumio slavni britanski glumac Ričard Barton.

Snimljen u grandioznoj produkciji, bio je to, uz “Bitku na Neretvi”, najskuplji film u istoriji jugoslavenske kinematografije uz krem domaćeg glumišta s Batom Živojinovićem, Borisom Dvornikom, Milenom Dravić na čelu i drugima. Ipak, film je patio od viška patetike, naglašenog ideološkog naboja i otvorenog veličanja Titovog kulta i generalno se smatra jednim od slabijih filmova, čak i u podžanru tzv. partizanskog filma. Režiseru Deliću to je bio jedini film u karijeri i ovu ulogu je preuzeo nakon što je Veljko Bulajić odbio mjesto režisera nezadovoljan scenarijem.