Prije tačno 25 godina, preciznije 10. januara 1999. godine, emitovana je prva epizoda serije “Sopranovi”, u kojoj glavni junak Toni Soprano, mafijaški kapo iz Nju Džersija, tajno dolazi u ordinaciju psihijatra dr Dženifer Melfi kako bi otkrio uzrok svoje anksioznosti, što je bio momenat u kojem je počela revolucionarna promjena moderne televizije, koja i dalje traje u sve masovnijem intenzitetu.

Franšiza “Sopranovi” emitovana je od 1999. do 2007. uz šest sezona i 86 epizoda, da bi se potom mirno preselila u legendu, čiji status još nije narušen, već je uglavnom potvrđivan brojnim izborima za najbolju seriju 21. vijeka ili svih vremena. Serija iza koje je stajao tada iskusni, ali slabo poznati scenarista Dejvid Čejs u svom sižeu imala je zaplet koji prati pomenutog mafijaša Tonija Soprana (Džejms Gandolfini), depresivnog i agresivnog, ali istovremeno neobično šarmantnog čovjeka, koji balansira između uloge glave vlastite familije i vođe kriminalne porodice. Kada počne da dobija napade panike, odlazi kod doktorice Melfi (Lorena Brako), kako bi se suočio sa svojim problemima.

Bos na terapiji

Čejs je svoj scenario pisao kao filmski predložak, ali kada nije uspio da pronađe studio voljan da ga finansira poslušao je savjet menadžera i preradio ga u pilot epizodu TV-serije, koju je producirala kablovska TV kuća u usponu pod imenom “HBO”, dajući ekipi serije punu autorsku slobodu, što je bio ključni uslov da Čejs pristane na dil, jer je on seriju bazirao na vlastitim iskustvima sa terapijom. Ovo međusobno sudbinsko preklapanje okolnosti po principu “pravi autor u pravo vrijeme na pravom mediju” dovelo je do stvaranja jedne od najboljih, najgledanijih i najuspješnijih TV serija ikad snimljenih.

Kada je serija premijerno emitovana na ovoj mreži, najveći dio kritike bio je fasciniran, jednako kao i publika, dok je ostatak televizijskog tržišta mogao samo da zavidno posmatra rastući talas hvalospjeva i rušenje rekorda gledanosti iz sezone u sezonu. Danas, 25 godina nakon američke premijere ove serije, je nemoguće dovoljno ubjedljivo objasniti uticaj serije “Sopranovi” na televiziju i pop kulturu širom planete.

Da je serija završila na nekoj od tradicionalnih američkih mreža, koje moraju da se pridržavaju standarda Federalne komisije za komunikacije, bila bi sigurno cenzurisana i vjerovatno brzo zaboravljena u moru sličnih proizvoda. Danas, četvrt vijeka kasnije, može se zaključiti da je svaka serija koja je imala premijeru poslije “Sopranovih” na neki način nosila njen znak. Zapleti su dobili mračniji ton, junaci su igrali na tankoj liniji heroj/antiheroj, prikaz nasilja i seksa dobio je eksplicitniji karakter… Čak su i komedije usvojile neke od njenih karakteristika, uključujući poremećene glavne likove i brojne reference na svijet kriminala, a o povratnom uticaju na holivudski film da ne govorimo. Hitovi su tad bili sitkomi kao što su “Prijatelji” ili “Svi vole Rejmonda”, bolnička drama “Hitna služba” ili animirana serija “Simpsonovi”, a ne uvrnuta priča o mafijašu koji ima napade panike, kojeg rođena majka i stric pokušavaju ubiti i koji dok prati kćerku na upis na koledž, usput tajno davi žicom cinkaroša, da bi se kasnije jadao psihijatru kako ga djeca ne razumiju iako sve daje za njih.

“Sopranovi” su definitivno bila ta serija koja je označila rađanje novog oblika televizijske produkcije. Razbijanje ustaljenih televizijskih i filmskih šema bilo je lako uočljivo već u prvim epizodama, a sve pretpostavke o seriji tipa “još jedna priča o mafijašima” pale su u vodu, ostavljajući i gledaoce i kritiku zbunjene pred ne baš tipičnim proizvodom za američko TV tržište.

Saga o Toniju bila je hirurški napisana studija karaktera i traktat o modernom otuđenju, ispričana sa emotivnim detaljima i nakrcana pop kulturnim metaforama, te dodatno naglašena šokantnim naletima brutalnog nasilja i urnebesnog crnog humora. Upravo je poigravanje stereotipima TV i filmske produkcije u korist slobode i mašte predstavljalo onaj ključni faktor koji je “Sopranove” izdvojio iz TV produkcije krajem 90-ih i otvorilo put serijama poput “Žice”, “Dedvuda”, “Brejking Beda”, “Ljudi sa Menhetna”, “Pravih detektiva” i svi drugih simbola moderne televizijske renesanse.

Od vizuelne postavke sa mafijašima koji nimalo ne liče na stereotip o elegantnim ubicama sa stilom latino zavodnika, poznat publici iz mnogobrojnih gangsterskih filmova, nego više liče na šljakere iz Nju Džersija (trenerke, havajke, zlatni lanci oko vrata, itd), a uglavnom i jesu iz tog miljea, do ukupnog značenja same serije koja je vrlo brzo prerasla u grubu i nemilosrdnu analizu, kako najstarije kriminalne organizacije na svijetu, tako i američkog društva uopšte. Međutim, ovaj put ne sa vanjskog, mitološkog stajališta, nego iznutra, iz same srži, ličnog života njenih članova i sredine u kojoj se odvija radnja. Mafijaši su ogoljeni do svoje suštine, bez mitološkog “veći od života” stava, prikazani onakvim kakvi jesu, vojnici u kriminalnom tajnom društvu, organizovanom na principu moći, novca i nasilja, pri čemu brzo postaje jasno da, ako i ne žive baš običnim životom, i te kako imaju obične probleme, od porodičnih, seksualnih, poslovnih, do psiholoških muka, koje u suštini i čine okosnicu idejne postavke serije, koliko god to bizarno zvučalo.

Taj momenat bizarne običnosti možda je i bio ključni u odmaku od pomalo ustajalih prikazivanja mafijaško-kriminalnih miljea u pop industriji. Jednostavno rečeno: oni rade svoj posao, žive svoj život, imaju svoje probleme, niko od njih nije siguran od smrti i bolesti. Faktor prepoznavanja ugrađen je kod svakog prosječnog TV gledaoca, a ne samo kod ljubitelja krimića kao žanrovskih proizvoda. Druga stvar je to što u opis njihovog radnog mjesta spadaju aktivnosti tipa premlaćivanja ljudi bejzbol palicama, ubijanja, šverca droge, kamatarenja i sl. Smrt, seks, mržnja, nasilje, izdaje… oduvijek su pobuđivali ljudsku maštu i tu pomoći nema. Problem psihološkog stanja ljudske (mafijaške) svijesti u stvari je osnovni lajtmotiv serije, tačnije od odnosa Tonija i njegove psihoanalitičarke dr Melfi krenuo je i sav zaplet u seriji!

Njegove nesvjestice koje su ga dovele do psihijatra otkrivaju se tokom seansi, a izazvane su problemima i stresom u porodici i na poslu. Od netrpeljivosti sa dominantnom majkom Livijom (sjajna Nansi Marčand), osjećaja krivice zbog bračnih prevara, pubertetskih problema njegove djece, poslovnih nesuglasica sa podređenim i nadređenim u biznisu, do osjećaja krivice izazvanog činjenicom da je njegov rođak Toni (Stiv Bušemi) u mladosti otišao u zatvor zbog njegovih slabosti. Čovjek za žaljenje, da nije riječ o tipu koji sa lakoćom ubija prijatelja iz djetinjstva zbog izdaje, pretvara leš sestrinog ljubavnika u mljeveno meso, prebija opsesivnu ljubavnicu, ubija kćerkinog dečka zbog neposlušnosti, smakne vjerenicu svog nećaka zbog cinkanja, a svoj kompleks krivice prema rođaku na kraju rješava tako što ga jednostavno ubije iz zasjede i zakopa na farmi gdje su provodili djetinjstvo.

S druge strane, on isprebija svog kapoa Ralfija (Džo Pantolijano) zbog ubistva ruske striptizete i na kraju ga eliminiše kad ovaj ubije trkačkog konja do kojeg je Toniju posebno stalo, pomaže porodice smaknutih mafijaša (do određene svote) i pokazuje nježnost prema djeci i supruzi, otkrivajući tako da u njegovoj nasilnosti ponekad ipak postoji određena granica. Kada Tonijev sin u jednoj od epizoda odluči da osveti ranjavanje svog oca tragikomičnim pokušajem ubistva njegovog strica, to izaziva pravi napad bijesa kod tate, jer sin nalazi opravdanje za svoj postupak u “Kumu”. “Licemjeru, zar mi nisi rekao kad smo gledali “Kuma” da je osveta ono što čini muškaraca”, kaže Toni Junior navodeći scenu kada Majkl Korleone smakne ubice svog oca, dok mu “zabrinuti” roditelj vidno potresen objašnjava: “Isuse Hriste, pa to je jebeni film, a ne stvarni život, odrasti jednom”. U modernom svijetu iskrivljenih moralnih kodeksa i rastuće emocionalne otuđenosti, takav realan stav predstavlja jednu od stvari koje omogućavaju publici da se identifikuje sa Tonijevim likom i u tome jeste ključna razlika mafijaša iz “Kuma” i mafijaša iz “Sopranovih”. Pri tome nije zanemarljiv ni motiv seksualne tenzije između Tonija i doktorice Melfi, Tonija i supruge Karmele (sjajna Edie Falko) i Tonija i njegovih ljubavnica. Tako imamo situaciju da lik koji izgleda kao živi antipod seks simbola, debeo, proćelav, odjeven u mafiozo-šljakerskom stilu, u internet glasanjima sa lakoćom ulazi u top pet najpoželjnijih muškaraca šou-biznisa. To sve zajedno daje sliku pater familijasa (istina posrnulog) i alfa mužjaka u surovom čoporu. Međutim, kad se uzmu u obzir familije i sredina unutar kojih on funkcioniše, neke stvari moraju da mu se oproste. Tako da i nije neko čudo što su se članovi jednog kapitalističkog društva, koje funkcioniše kao malo sofisticiranije izdanje “Sopranovih”, lako prepoznavali u Tonijevom odrazu, hrleći pred TV ekrane pred svaku epizodu serije.

Faktor prepoznatljivost

Ogromnu pomoć u realizaciji idejnih postavki Čejs je imao u briljantnoj glumačkoj podjeli i odličnoj režiji koja na najbolji mogući način koristi prednosti vrhunskog scenarija i glumački talenat pomenutih glumaca. Perfektan izbor glumaca bez velikih zvijezda, ali zato prepoznatljivih ličnosti iz mnogobrojnih epizodnih TV i filmskih uloga omogućio je lakše saživljavanje publike s njihovim likovima i sudbinama u seriji. Kasting proces je dao više nego dobre rezultate, jer je većina likova u seriji postala prepoznatljiva u toj mjeri da je teško nekog drugog zamisliti u njihovoj ulozi ili pomenute glumce u bilo kojoj drugoj ulozi osim tih.

Naravno, džinovski dio zadataka odradio je pokojni Gandolfini u ulozi života, koja mu je, bez obzira na brojne druge kvalitetne role, obilježila kako karijeru, tako i život. Njegova kombinacija animalno-ranjive glume jednako je uspješno funkcionisala kad spasava suicidalnog sina od davljenja u bazenu, razbija zube o šank vojniku suparničke ekipe zato što mu je uvrijedio kćerku seksualnim aluzijama ili ispaljuje rečenicu tipa: “Ne sereš gdje jedeš. A pogotovo ne tamo gdje ja jedem”. To ipak nije smetalo Čejsu da svoje sjajno izgrađene karaktere nemilosrdno ubija iz sezone u sezonu, zaključno sa posljednjom koja se pretvorila u pravi pokolj likova. Samom Toniju, kao glavnom junaku, tokom serije desilo se sve osim smrti. Teško ga je ranio sopstveni stric, sin mu se pokušava ubiti, jedan od kapoa mu je homoseksualac (takođe ubijen), nećak mu je stalna prijetnja svojim brbljanjem i sklonošću narkoticima, konkurencija mu radi o glavi, itd. Nimalo lak život čak za jednog okorjelog tipa poput njega, jer osim što su mu smrt i zakon stalno za vratom i njegova sopstvena porodica, kako lična, tako i mafijaška, više nije sigurno utočište ako je ikad i bila…Prednost ove serije u odnosu na dotadašnju TV produkciju bila je upravo u tome što se moralne dileme ne objašnjavaju. Nema dobrih i loših momaka, svi su u nekoj vrsti sive zone, takvi kakvi su, a publici je ostavljeno da se odredi prema njima ako osjeća potrebu za tim. U “Sopranovim” nema glamura, nema glorifikovanja, niti kritike u prikazivanju mafijaškog života, realizam serije na granici je dokumentarnog, a kontradiktornosti se non-stop smjenjuju. Likovi koji su u jednom momentu opasni kriminalci i psihopatske ubice, u drugom su porodični ljudi koji plaču za mrtvom majkom ili se bore sa bolešću kao bilo ko od nas. Publicista i pisac Đorđe Matić u jednom svom osvrtu na seriju naveo je taj faktor ljudskog prepoznavanja kao ključ uspjeha serije.

“Gandolfini je bio glumac kojeg su bez ikakvog ustezanja, snobovštine ili hipsterstva zavoljeli najrazličitiji ljudi i slojevi. Gotovo sav intelektualni svijet na Zapadu volio je njegovu najvažniju, antologijsku ulogu, i čovjeka iza nje. Volio ga je zbog sofisticiranosti glume kojom je prikazivao komplikovanog grubijana, siledžiju i čovjeka sa srcem u jednoj osobi, kompleksno kao i u životu. Jednako, i najobičniji svijet s istim je, ako ne i većim intenzitetom reagovao na Gandolfinija i njegov portret Tonija, tu se miješaju jedno i drugo stalno, što je jasno kao dobar dan, ne zna se gdje završava lik, a gdje počinje glumac”, rekao je Matić.

Ova suštinska esencija serije možda je najbolje uhvaćena u sceni iz posljednje epizode kad Toni napokon, u psihijatrijskoj bolnici, posjeti svog ujaka Korada Džuniora Soprana (Dominik Čijanaze) koji ga je u napadu senilnosti ranio. Mafijaš, koji je svojevremeno bio strah i trepet sjevernog Nju Džersija, uopšte ne prepoznaje vlastitog nećaka. Dok ovaj pokušava da ga podsjeti ko je on, govoreći: “Ti i moj otac, tvoj brat Džoni, bili ste glavni ljudi za Nju Džersi, znaš, ‘naša stvar'“, senilni starac zapanjeno pita: “Zar smo stvarno bili u tome?!” Svaka moć ima svoj kraj, koliko god ona bila opasna, glasi gorka lekcija za bosa porodice Soprano.

Kako je ubjedljivo počela, serija je još ubjedljivije završila, ne dajući odgovore, već postavljajući pitanja. Za one koji nisu gledali, u finalnoj sceni posljednje epizode “Made in America” Toni se sastaje sa suprugom i sinom na večeri. Dok čekaju kćerku u restoranu, kamera polako klizi po nekoliko “sumnjivih” faca u njihovoj okolini i tad se serija jednostavno prekida crnim rezom. Šta se dešava s njima, da li će Toni ili neko od članova porodice biti ubijen, da li će Toni otići u zatvor pošto mu je FBI za vratom…? Sam Čejs nikad nije dao decidan odgovor, brojne teorije se vrte po internetu, jedan fan čak je pokrenuo blog samo da bi postavio epski esej objašnjavajući zašto nema sumnje da je Toni mrtav, a samo finale je analizirano milion puta na internetu. Ipak, intrigantni finiš i dalje stoji kao jedno od najboljih finala u istoriji televizije, mnogo puta imitiran, ali nikad dostignut.

Kako se u seriji kroz šest sezona mijenjao svijet “Koza nostre” u sjevernom Nju Džersiju, tako se mijenjala publika i televizija uopšte. “Naša stvar” definitivno je postala “opšta stvar”, bez obzira na to što nam se činila previše čudna početkom vijeka, kad su emitovane prve epizode sage o porodici “Soprano”. Serija koja je 25 kasnije, uz sve masovniju i masovniju konkurenciju, i dalje, kako je to slikovito napisao jednom prilikom “Njujork Tajms”, toliko dobra da to boli!

Muzika

Jednako je upečatljiva bila i upotreba muzike za soundtrek, koji je organski bio povezan sa vizuelnim dijelom serije.

Od već kultne uvode teme “Woke Up This Morning” benda „Alabama 3”, preko numera Frenka Sinatre, Boba Dilana, “Rolingstonsa”, “Kinksa”, do italijanskih kancona i soul/džez klasika, izgrađen je soundtrek bez mane i slabosti. Muzika jednostavno daje novu dubinu u sceni za koju se koristi, poput mučne upotrebe srceparajuće balade “Tini Tears” sastava “Tinderstiks” za scenu Tonijevog trovanja hranom i halucinacije u kojima shvati da ga je drug iz djetinstva Pusi izdao ili numere “I'm Not Like Ecerybode Else” benda “Kinks” za još jednu zlobnu svađu sa sestrom Dženet.

“TIK TOK”

Povodom proslave 25 rođendana “HBO” će organizovati brojne događaje vezane za seriju kako bi obilježio jubilej franšize kojoj duguje svoj uspjeh.

Tako je pokrenuta kampanja “Sopranovi u 25” na “Tik toku”, sa rezimeom svake epizode koja se pokreće u isječcima od 25 sekundi. Takođe, striming platforma “HBO Maks” objavila je dosad nikad viđene izbrisane snimke i pet sati sadržaja iza scene. Besplatne epizode serije će takođe biti dostupne putem kablovskih platformi na zahtjev kod odabranih provajdera, a prve dvije epizode serije se emituju besplatno na “HBO Jutjub”stranici.

Izvor: Bl portal